Katedra - Włocławek

Ogólne informacje

Dzieje Katedry we Włocławku
We Włocławku, w czasie gdy stał się on stolicą biskupstwa, mogły znajdować się już dwie świątynie. Jedną z nich była zapewne kaplica grodowa, drugą natomiast kościół św. Jana Chrzciciela, przy którym funkcjonowała parafia włocławska, zarządzana wówczas przez benedyktynów. Rola pierwszej katedry we Włocławku przypadła kaplicy grodowej będącej pod patronatem książęcym. Świadectwo Jana Długosza, przypisujące biskupowi Świdgerowi (ok. 1133) wyposażenie nowej katedry we Włocławku, zapewne dotyczy prac adaptacyjnych przeprowadzonych przy kościele grodowym, który wówczas otrzymał nowe wezwanie – Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Pierwsza pisana wiadomość o istnieniu katedry we Włocławku pochodzi dopiero z 1185 r., w którym nastąpiły nadania na jej uposażenie.
Pewnie ze względu na swe usytuowanie była ona często niszczona i podtapiana w czasie wylewów rzeki, zagrażały jej także pożary czy też inne zdarzenia, które mogły spowodować konieczność budowy nowej katedry. Tego zadania podjął się biskup Michał Godziemba (1222––1252), który postanowił wznieść ją na miejscu pierwszej świątyni katedralnej. Nie wiadomo dokładnie, kiedy została wzniesiona ta druga katedra we Włocławku. Była to prawdopodobnie trójnawowa budowla kamienna, wzniesiona z bloków granitu polnego, w stylu romańskim z drewnianym stropem. Dotrwała do 1329 r., kiedy to została zniszczona podczas najazdu Krzyżaków.
Resztki zgliszczy romańskiej katedry zostały usunięte dopiero w połowie XV w. W jej miejscu od 1474 do 1816 r. istniała drewniana świątynia pod wezwaniem św. Stanisława. Lokalizację katedry romańskiej potwierdzają znaleziska dokonane w 1902 r. podczas prac ziemnych pomiędzy ulicą Gdańską i Bednarską. Natrafiono wówczas na resztki murów romańskich, których użyto jako materiału rozbiórkowego przy wznoszeniu nowej kamienicy. W czasie kopania rowów fundamentowych natrafiono tam także na krypty ze szkieletami ludzkimi, przy których znaleziono kilkanaście monet pochodzących nawet z XII w. W latach 1957–1961 w czasie prac archeologicznych pomiędzy ulicami Gdańską i Bednarską odnaleziono pokłady odłupków granitu, które pochodziły zapewne od obróbki głazów użytych do wzniesienia włocławskiej katedry. Pod nimi natrafiono na warstwy kulturowe, które oszacowano na okres IX–XII w. W 2009 r. prowadzono kolejne prace archeologiczne w tym kompleksie kamienic. Na głębokości 3,5 m pod powierzchnią gruntu odnaleziono dwa fragmenty fundamentów budowli romańskich. Zinterpretowano to odkrycie jako fundamenty romańskiej katedry we Włocławku.
Dzieje pierwszych katedr we Włocławku osnute są licznymi hipotezami i domysłami wymagającymi szczegółowych badań, do których materiałów dostarczyć dziś mogą jedynie wykopaliska archeologiczne. Zapewne pojawić się mogą całkiem nowe przypuszczenia i hipotezy co do czasu budowy i lokalizacji, ale przede wszystkim – co do struktury i wyglądu pierwszych świątyń katedralnych we Włocławku. W lepszej sytuacji jesteśmy, gdy chodzi o trzecią, istniejącą do dziś, włocławską bazylikę katedralną, której dzieje sięgają pierwszej połowy XIV w.
Historia gotyckiej katedry pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku rozpoczyna się za pontyfikatu biskupa Macieja z Gołańczy (1323–1364). Był on kanonikiem włocławskim, gnieźnieńskim, poznańskim, płockim, krakowskim i wrocławskim oraz bliskim współpracownikiem swego wuja biskupa kujawsko-pomorskiego Gerwarda (1300–1323). Sakrę biskupią przyjął w Awinionie 8 stycznia 1324 r. Biskup Maciej był nie tylko inicjatorem i pierwszym budowniczym katedry, ale także zagorzałym zwolennikiem zjednoczenia pod jednym berłem, podzielonego wówczas na dzielnice, państwa polskiego, a zarazem zdecydowanym przeciwnikiem zaborczej działalności zakonu krzyżackiego, który pustoszył terytorium diecezji kujawsko-pomorskiej.
W dniu 7 maja 1329 r. wojska krzyżackie wspierane przez oddziały czeskie zdobyły Włocławek. Najeźdźcy spustoszyli gród, szczególnie koncentrując się na niszczeniu własności biskupiej. Wówczas spalona została także romańska katedra. Krzyżacy pod groźbą śmierci zabronili odbudowy biskupiego miasta i katedry, mając w zamiarze doprowadzić do oderwania od diecezji kujawsko-pomorskiej archidiakonatu pomorskiego i utworzenia tam odrębnej diecezji podległej zakonowi. Zamiary te nie znalazły jednak nigdy akceptacji Stolicy Apostolskiej.
Mając świadomość lekceważenia przez zakon postanowienia Stolicy Apostolskiej, biskup Maciej z Gołańczy zdecydował się 24 sierpnia 1330 r. na zawarcie niezbyt korzystnego układu z mistrzem krzyżackim, Wernerem von Orlsenem, który jednak umożliwił mu zorganizowanie na nowo życia religijnego w zniszczonym Włocławku i diecezji. W tym celu został wzniesiony, poza obrębem zniszczonego miasta, niewielki kościół dedykowany św. Witalisowi, który pełnił rolę tymczasowej katedry jako jedyna świątynia włocławska.