Katedralna Parafia Prawosławna Św. Aleksandra Newskiego w Łodzi

Ogólne informacje

Historia prawosławnej społeczności Łodzi i okolic sięga czasów panowania Bolesława Chrobrego. Córka polskiego króla ( jej imię nie zachowało się w historii) poślubiła księcia kijowskiego Świętopełka ( 980-1019), który po nieudanej próbie objęcia tronu został w roku 1019 wypędzony z Kijowa przez swojego brata Jarosława. Pokonany Świętopełk wyruszył do kraju swojego teścia. Sam książę zmarł w podróży, ale członkowie jego drużyny dotarli do Bolesława Chrobrego, który zezwolił im na osiedlenie się właśnie na terenie współczesnego Lutomierska, zaledwie 18 km od centrum dzisiejszej Łodzi. Najprawdopodobniej wybór lokalizacji był podyktowany usytuowaniem tej miejscowości na prastarym handlowym szlaku z Kijowa do Poznania oraz faktem, iż znajdowała się ona w samym centrum kraju. Niektórzy z przybyszy stali się założycielami nowych miejscowości, na przykład, niejaki Łasko jest uważany za założyciela m. Łaska, a od imienia Kudry pochodzi nazwa miejscowości Kudrowice. Szczątki towarzyszy Świętopełka spoczęły na starym ruskim cmentarzu. Przybysze z Rusi Kijowskiej szybko rozproszyli się po okolicznych wsiach, ich potomkowie spolonizowali się.

Od połowy XVII wieku wśród wyznawców prawosławia na terenie przedrozbiorowej Polski znaleźli się też greccy i serbscy kupcy. Uciekając przed jarzmem tureckim, przybyli oni m.in. do Piotrkowa, gdzie założyli parafię. W Łodzi pierwsi prawosławni ( zaledwie 3 osoby w 1857 roku) pojawili się w połowie XIX wieku. Dopiero w 1863 roku, podczas powstania styczniowego, tutaj przybyła większa grupa wyznawców - 37 Jekaterynburski Pułk Piechoty. Razem z żołnierzami do Łodzi przyjechał pierwszy prawosławny kapłan Jan Nikolski.

Po stłumieniu zrywu narodowego nastąpiła integracja ziem polskich z Cesarstwem Rosyjskim i likwidacja autonomicznych urzędów Królestwa Polskiego. Zamiast nich pojawiły się zarządy cywilne podlegających bezpośrednio odpowiednim ministerstwom w Petersburgu. Rozpoczęła się tak zwana „depolonizacja” urzędów państwowych i zamiana urzędników wyznania rzymsko-katolickiego na ich prawosławnych odpowiedników. Zamiast policjantów- Polaków pojawili się stróże porządku z Cesarstwa; po roku 1869, gdy język rosyjski został językiem wykładowym, w Łodzi i okolicach pojawili się rosyjskojęzyczni nauczyciele.

W pierwszych latach pobytu w naszym mieście prawosławni korzystali z posługi kapelana wojskowego 37 Pułku lub udawali się do Piotrkowa Trybunalskiego, do cerkwi p.w. Wszystkich Świętych. W pierwszych dekadach po powstaniu styczniowym społeczność rosyjska w Łodzi była bardzo nieliczna: w roku 1872 w spisie stałych mieszkańców figuruje zaledwie 39 osób tego wyznania, w 1875 – 73, a w 1881 – 135. Mimo to rozpoczęły się zabiegi, by w naszym mieście wznieść świątynię prawosławną, gdyż wymagały tego względy prestiżowe: Łódź była szybko rozwijającym miastem i centrum przemysłu tekstylnego, w którym stacjonował garnizon wojskowe.

Sprawa budowy cerkwi posuwała się powoli, nieliczna i niezamożna społeczność prawosławna nie była w stanie sfinansować tego przedsięwzięcia. Sprawę przyśpieszył kolejny - nieudany - zamach na życie Aleksandra II, który miał miejsce 2 kwietnia 1879 roku. Cudowny ratunek monarchy postanowili uczcić wzniesieniem prawosławnej świątyni najznamienitsi obywatele miasta Łodzi, wśród których byli m. in. Karol Scheibler, Izrael Poznański, Juliusz Kunitzer. Komitet Budowy powołano już 6 kwietnia, architekt miejski Hilary Majewski zaprojektował budowlę, uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego odbyło sie 8 maja 1880 roku, świątynię p.w. św. Aleksandra Newskiego, uroczyście wyświęcono 29 maja 1884 roku. Prywatni sponsorzy, żaden z których nie był wyznania prawosławnego, pokryli 86, 3 % kosztów budowy. Pozłacane utensylia dla cerkwi sprezentował sam cesarz Aleksander III.

Nowa parafia weszła w skład diecezji chełmsko-warszawskiej; należeli do niej także wierni z powiatów łaskiego i łódzkiego, a także mieszkańcy Łasku, Zgierza, Łodzi i Pabianic. Członkami prawosławnej społeczności miasta byli nie tylko rosyjskojęzyczni mieszkańcy, ale też Gruzini, Serbowie, Grecy, Czesi, a nawet Niemcy. W 1896 roku w mieście pojawiła się cerkiew garnizonowa p.w. św. Aleksego przy ulicy Jekaterynburskiej (obecnie Jerzego), która nie weszła do składu parafii p.w. Aleksandra Newskiego. Stopniowo zwiększała się liczba prawosławnych mieszkańców Łodzi ( 3150 osób w roku 1902 nie wliczając garnizonu wojskowego), w wyniku czego okrzepły struktury parafii, która prowadziła szeroko zakrojoną działalność oświatową i charytatywną. W 1893 roku została otwarta szkoła parafialna, do której uczęszczały również dzieci wyznania katolickiego i ewangelickiego. W 1898 roku, wraz z wyświęceniem cerkwi p.w. św. Olgi, pojawił się przytułek dla sierót, półsierot i dzieci ubogich rodziców, którzy nie byli w stanie utrzymać swoją rodzinę. Podopieczni ochronki mieli od 9 do 15 lat; oni uczęszczali do szkoły parafialnej, a po jej ukończeni najzdolniejsi absolwenci mogli liczyć na kontynuację edukacji. W 1909 roku parafia otworzyła dom pobytu dziennego p.w. Miłosiernego Zbawiciela dla dzieci poniżej 8 lat, które spożywały w ochronce jeden ciepły posiłek i brały udział w zajęciach edukacyjnych.

Po wybuchu I wojny światowej do Rosji ewakuowali się urzędnicy, a wojskowi wyruszyli na front, co skutkowało zmniejszeniem liczby prawosławnych mieszkańców. W odróżnieniu od innych miast Królestwa Polskiego łódzkie świątynie funkcjonowały w latach 1914-1918. Co więcej, pomimo ciężkiej sytuacji to ochronka dla dzieci działała; w domu parafialnym udzielano pomocy potrzebującym; wypłacano zasiłki i serwowano ciepłe posiłki dla głodujących dzieci.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości prawosławni utracili cerkiew garnizonową p.w. św. Aleksego na rzecz Wojska Polskiego. Powodem była nieuregulowana sytuacja prawna świątyni. Udało się jednak zachować cerkwi p.w. św. Olgi i św. Aleksandra Newskiego.

W wyniku rewolucji bolszewickiej w Rosji do Łodzi wrócili dawni mieszkańcy miasta i napłynęła fala emigrantów, uciekających przed wojną domową i brutalnością nowego reżimu. Chociaż liczba wyznawców prawosławia zmniejszyła się w porównaniu z okresem przedwojennym ( 3 000 osób w roku 1927) cerkiew nadal była centrum życia dla wielu rosyjskojęzycznych mieszkańców, którzy utracili swoja ojczyznę. Nadal działała ochronka i udzielano pomocy potrzebującym. W czasie II wojny światowej prawosławna parafia ratowała żydowskich mieszkańców miasta Łodzi, wystawiając im świadectwa chrztu, który nigdy nie miał miejsca. Wyzwolenie Łodzi w 1945 roku dla prawosławnych mieszkańców miasta zapoczątkowało kolejny horror NKWD zaaresztowało i wywiozło w głąb ZSRR ponad 2 tysiące przedstawicieli tak zwanej „białej” emigracji oraz tych, którzy mieszkali tutaj jeszcze przed I wojną światową, upatrując w nich symbol znienawidzonego caratu oraz ideologicznych przeciwników. Po śmierci Stalina do Łodzi wróciło zaledwie 13 osób – pozostali najwidoczniej zginęli w sowieckich łagrach. W 1951 roku sobór p.w. św. Aleksandra Newskiego został katedrą diecezji łódzko-poznańskiej. Od tego czasu w mieście znajduje się siedziba arcybiskupa łódzko-poznańskiego. Tę funkcję pełnili kolejno:

abp. Jerzy (Korennistow) – 1951-1979
bp. Sawa (Hrycuniak ) – 1979-1981 (obecnie Metropolita Warszawski i całej Polski)
abp. Szymon (Romańczuk) – 1981 – obecnie